T́m ThỎa Măn
GiỮa Ḍng BiẾn DỊch
Dainin Katagiri - Thị Giới dịch
Chúng ta luôn luôn t́m kiếm sự thỏa măn và tiện nghi. Từ đó chúng ta trải qua ra vô số kinh nghiệm trong cuộc sống mỗi ngày, tốt và xấu, đúng và sai. Nhưng dù bao nhiêu t́m kiếm với hy vọng có được những niềm vui và hạnh phúc, chúng ta vẫn không bao giờ được thỏa măn. Những trải nghiệm dù vui tươi hạnh phúc cách mấy cũng không thể làm cho chúng ta thỏa măn v́ chúng ta luôn luôn muốn ôm chặt chúng. Chúng ta cố bám vào những trạng thái trải nghiệm đó v́ chúng ta biết rằng cuộc sống c̣n có những khổ đau mà chúng ta không muốn gặp. Rốt cuộc, chúng ta, những con người, không bao giờ có được sự thỏa măn trọn vẹn.
Sở dĩ chúng ta không bao giờ thấy măn nguyện trong cuộc sống v́ chúng ta không bao giờ tách rời khỏi thời gian. Trong ḍng thời gian, những ham muốn và trải nghiệm của chúng ta liên tục biến mất và xuất hiện trong từng khoảnh khắc, chúng ta không thể có một sự thỏa măn kéo dài. Do đó, dù tiến tŕnh của thời gian là một cái ǵ ở bên ngoài sự nhận biết bằng khái niệm, nó là một thứ mà chúng ta phải hiểu thấu với bất cứ giá nào. Phật giáo cho chúng ta biết rằng nếu chúng ta hiểu sai về thời gian, chúng ta sẽ thất bại trong cuộc sống: chúng ta sẽ không có hạnh phúc, không cảm thấy an vui. Chúng ta muốn biết thời gian là cái ǵ, nhưng thời gian thật lạ lùng. Thật sự, nó không phải là cây kim chạy quanh trên chiếc đồng hồ. Nó là sự biến dịch.
Trong cuộc sống hằng ngày, chúng ta có kinh nghiệm về thời gian v́ những ǵ xảy ra luôn luôn thay đổi. Ngay cả khi chúng ta ở một ḿnh trong một căn pḥng hoàn toàn cách biệt với thế giới bên ngoài, chúng ta vẫn có cảm nhận về thời gian v́ sự thay đổi không ngừng của cơ thể chúng ta. Thời gian trôi qua và bao tử chúng ta thấy đói. Và cho dù nếu chúng ta có thể hoàn toàn làm chủ trạng thái đổi thay thuộc sinh lư, chúng ta vẫn không tránh được cảm nhận về thời gian, chúng ta vẫn phải sống trong một ḍng đổi thay liên tục của niệm tưởng.
Nh́n theo cách nầy, có thể chúng ta sẽ nói rằng thời gian là một ḍng biến dịch liên tục của ư thức. Nhưng cái hiểu đó có phần không vững v́ ḍng ư thức của chúng ta gắn liền với kư ức. Khi ngủ, chúng ta không thấy có thời gian. Và đôi khi, khi chúng ta bị một cú sốc lớn, ḍng ư thức dừng lại, khi đó, một giây có thể dài như một giờ, lúc đó chúng ta hoàn toàn mất đi ư thức về thời gian.
Có người cho rằng ở trong thiên đường, con người sống vĩnh hằng và mọi ước muốn đều được thỏa măn, do đó không cần t́m kiếm một thứ ǵ. Trong khung cảnh đó, chắc chắn sẽ không có một “ḍng ư thức” hay sự cảm nhận về thời gian. Có thể về mặt triết lư, có một thứ được gọi là thời gian tuyệt đối. Nhưng Phật giáo muốn chúng ta biết được thời gian thật, không phải thời gian siêu h́nh. Thời gian thật liên quan mật thiết với đời sống mà chúng ta đang sống.
Trong đời sống hằng ngày, khi chúng ta làm một bài kiểm tra ở nhà trường, hết giờ th́ chúng ta phải ngừng viết. Dù chúng ta muốn có thêm một ít thời gian, vẫn không c̣n thời gian cho chúng ta. Khi bị bịnh, cho dù chúng ta có muốn nói: “Hăy chờ đợi, tôi có việc quan trọng phải làm trước khi tôi bịnh,” cũng không thể được. Đó gọi là vô thường. Sự việc luôn luôn thay đổi trong những ǵ chúng ta suy nghĩ, chờ đợi.
Với Phật giáo, có ba tác nhân nhân nền tảng của biến dịch: sinh, diệt, và trụ-hoại. Sinh là phát sinh – một cái ǵ đó đi vào hiện hữu. Đó là sự xuất hiện của đời sống, sự phát sinh phút giây được gọi là sinh. Diệt là chầm dứt – một cái ǵ đó biến mất khỏi hiện hữu. Đó sự biến mất của sự sống, sự chấm dứt của phút giây được gọi là chết. Nhưng chúng ta có thể nói sinh của sinh hay diệt của diệt là cái ǵ không? Không, sinh và diệt không thể được hiểu riêng biệt; nếu đứng riêng rẽ, sinh và diệt không có ư nghĩa. Để có sự biến dịch, cần có tác nhân thứ ba: trụ và hoại.
Trụ có nghĩa là chúng ta chấp nhận cuộc sống của chúng ta một cách cơ bản. Không có một lư do đặc biệt trong việc chấp nhận chúng ta. Dù chúng ta đánh giá chúng ta như thế nào, là ai, chúng ta vẫn chấp nhận sự hiện hữu của đời sống chúng ta một cách khẳng định. Nếu chúng ta không thể chấp nhận cuộc sống của chúng ta, chúng ta sẽ không có niềm hy vọng và sức mạnh để sống. Chúng ta dốc toàn lực để sống trong cuộc đời nầy có nghĩa là chúng ta đă sẵn sàng chấp nhận chúng ta. Nhưng “trụ” không làm cho chúng ta thỏa măn v́ đồng thời c̣n có “diệt”. Diệt có nghĩa là trong cuộc sống hằng ngày chúng ta kinh nghiệm về cái chết; tính chất vô thường không ngừng cắt bớt đi đời sống của chúng ta.
Trụ và hoại cũng được nói đến như liên tục và gián đọan. Về tính chất liên tục, chúng ta thấy ngày hôm qua tiếp nối với ngày hôm nay, do đó chúng ta không thể nói “Ngày hôm qua hoàn toàn tách rời với ngày hôm nay.” Bởi v́ có sự liên tục, chúng ta chấp nhận cuộc sống của chúng ta với niềm hy vọng và sự cố gắng để sống cuộc sống mỗi ngày. Mặt khác, chúng ta thấy rằng ngày hôm nay không phải là ngày hôm qua hay ngày mai, do đó chúng ta không thể nói “Ngày hôm qua tiếp tục đến ngày hôm nay.” Bời v́ có sự gián đoạn, chúng ta nh́n lại ngày hôm qua và nh́n về tương lai; chúng ta phản hồi về quá khứ và muốn đắm ḿnh vào tương lai. Rồi một cách bản năng, chúng ta tận lực hướng về tương lai.
Sự mâu thuẩn là chúng ta chấp nhận cuộc sống, nhưng chúng ta không bao giờ thỏa măn, v́ trong sự sống luôn luôn tồn tại sự chết. Lư do của sự mâu thuẩn đó là tính chất biến dịch. Khi chúng ta cảm nhận tiến tŕnh biến dịch, chúng ta gọi đó là thời gian. Chúng ta có ư thức về thời gian v́ có sự biến dịch. Thời gian dưới ư nghĩa vô thường là hoạt động không ngừng của tiến tŕnh sanh, diệt và trụ-hoại. Không có cái ǵ chúng ta ôm giữ là vững chắc, ngoài tác động của biến dịch.
Làm sao để chúng ta có thể sống an b́nh trong thế giới luôn luôn biến dịch nầy? Có thể khó hiểu, nhưng chúng ta nên cảm ơn cả trụ và hoại. Chúng ta không thỏa măn v́ sự hủy hoại, và chính v́ sự không thỏa măn làm cho chúng ta muốn học hỏi và tu tập. Và nếu không có sự hủy hoại th́ sẽ không có thay đổi. Sự hủy hoại của một khoảnh khắc tạo ra cơ hội phát sinh cho một khoảnh khắc khác. Nhờ trụ và hoại, chúng ta có niềm hy vọng vào tương lai và tận lực trong việc khai phá chúng ta.
Biến dịch là căn bản của đời sống con người, do đó chúng ta không bám vào sống hay chết, tiếp nối hay dứt đoạn. Chúng ta sống ngay giữa ḍng biến dịch, nơi không có ǵ có thể nắm giữ. Làm thế nào để chúng ta có thể làm được việc đó? Hăy ở ngay trong hiện tại và hết ḷng với việc đang làm. Và đó là Thiền.
Khi chúng ta bắt đầu thực tập tọa thiền, chúng ta sẽ thấy một bức tranh toàn cảnh về đời sống của chúng ta chạy qua tâm trí chúng ta, từ quá khứ xuyên qua hiện đi đến tương lai. Dù cái đó là ǵ, tốt hay xấu, đúng hay sai, nó ở ngay đó. Chúng ta có thể vui với điều chúng ta thấy hay thất vọng với những khía cạnh tiêu cực của đời sống. Nhưng đừng phê phán chúng ta về việc chúng ta là ai hay chúng ta cảm thấy thế nào. Ngay cả khi chúng ta cảm thấy điều ǵ tốt đẹp, nó cũng chỉ là kinh nghiệm; nó không thể làm chúng ta thỏa măn hoàn toàn. Sớm hay muộn, bức tranh toàn cảnh sẽ biến mất v́ nó không thể tồn tại lâu. Nếu chúng ta nh́n khung cảnh đó với sự hướng vọng nào đó, chúng ta sẽ kiệt lực.
Trong Sohbogenzo (Chánh Pháp Nhăn Tạng), “Gabyo” (h́nh ảnh một chiếc bánh gạo không thể làm no cơn cơn đói), ngài Dogen chú thích “Một chiếc bánh trong tranh không thể ăn được.” Bánh gạo là kinh nghiệm của chúng ta, đói là sự ham muốn của chúng ta. Kinh nghiệm mà chúng ta có trong đời sống hằng ngày là những h́nh ảnh do tâm thức chúng ta tạo ra; giống như những bức h́nh về thực phẩm, chúng không thể làm no thỏa sự đói khát thật sự của chúng ta.
Đi xa hơn, chiếc bánh gạo là một vật thể được tạo ra với nhiều điều kiện: mặt trời, nước, bột và công sức của con người. Và chiếc bánh gạo đó không bao giờ thỏa măn được sự đói v́ chúng ta không thể dừng lại ngay ở chỗ hiện tại. Ngày mai chúng ta lại đói và lại muốn ăn một chiếc bánh khác.
Trở lại chiếc bánh vẽ. Cuộc sống của chúng ta cũng giống như bức tranh, bức tranh được vẽ ra do sáu thức (thấy, nghe, ngữi, nếm, chạm, nghĩ), di truyền, kư ức, phong tục, học vấn, và nhiều thứ khác. Chúng ta vẽ vời bằng vô số kinh nghiệm trên bề mặt của cuộc sống chúng ta, nhưng rồi một điều ǵ đó thay đổi, chúng ta không c̣n thỏa măn. Chúng ta muốn xua đi những kinh nghiệm nầy và thể nghiệm những điều khác. Đời sống con người không ngừng trôi qua như vậy. Chúng ta luôn luôn đánh giá và phê phán những ǵ trên bề mặt của cuộc sống chúng ta, mà không nh́n kỹ và sâu vào ḷng cuộc sống đó.
Nếu nghĩ rằng cái ǵ được tô vẽ là không quan trọng v́ nó không làm cho chúng ta thỏa măn, điều đó có thể đúng, nhưng chỉ là một phần của sự thật. Đó là một cái hiểu không trọn vẹn về đời sống con người. Khi suy nghĩ theo cách đó, chúng ta chỉ nh́n đời sống con người từ phương diện khách quan, chúng ta không dự phần trong đời sống đó. Với cái thấy nhị nguyên đó, chúng ta tạo ra một khoảng cách lớn, và chúng ta không thể bắt kịp cuộc sống luôn luôn biến dịch, chúng ta bị bỏ lại phía sau. Nếu chúng ta muốn sống trong an b́nh và ḥa điệu, có một thứ quí giá mà chúng ta không thể bỏ quên. Hăy quan sát chiếc bánh gạo sâu hơn. Nếu chúng ta nh́n thấy chiếc bánh vẽ ở chiều sâu hơn, chúng ta sẽ nh́n thấy chiếc bánh thật.
Chiếc bánh gạo thật là chiếc bánh như thật là nó, trước khi được tô vẽ bằng những ư niệm và tư tưởng. Theo Phật giáo, thực tại chân thật là một ḍng biến dịch liên tục, không bao giờ ngừng dù chỉ trong thoáng chốc. Làm sao chúng ta có thể thỏa măn được sự khao khát trong ḍng biến dịch liên tục nầy! Nhưng nếu chúng ta nh́n sâu vào chiếc bánh vẽ, chúng ta có thể nh́n thấy sự hoạt động năng động ở trong đó, mở ra trong mọi hướng của thế giới. Điều đó có nghĩa là chúng ta nh́n thấy chiều sâu của hiện hữu con người. Lúc đó, không có cái “chúng ta” riêng rẽ và không có sự ham muốn để được thỏa măn, bởi v́ không có ǵ có sự ngăn cách với chúng ta. Chúng ta quay về với tính chất căn cơ của đời sống và nh́n thấy bức tranh toàn bộ của thực tại.
Cho dù những kinh nghiệm trong cuộc sống hằng ngày chỉ là một bức tranh toàn cảnh không bao giờ có thể làm thỏa măn những khát vọng của con người, bức tranh đó nằm ngay giữa sự bao la của pháp giới. Đời sống được tô vẽ cũng như chiếc bánh vẽ không là ǵ ngoài tính chất vô thường. Nếu chúng ta chạm vào cốt lơi của hiện hữu và hiểu ư nghĩa lời nói rằng chiếc bánh trong bức tranh không làm cho no cơn đói, khi đó không c̣n ǵ để nói. Chúng ta ở ngay trong hiện tại và chạm vào ư nghĩa chân thật của vô thường.
Khi chạm vào bản chất nền tảng của đời sống, chúng ta cảm thấy được xoa dịu. Đây là chỗ an trú cuối cùng của chúng ta, trạm đến cuối cùng của chúng ta. Trên chuyến tàu cuộc đời, cuối cùng chúng ta đă đến trạm cuối. Nó là chỗ chấm dứt sau cùng, nhưng nó không phải là sự chấm dứt b́nh thường. Khi chúng ta đi đến trạm cuối đó, nó là trạm cuối nhưng cũng là chỗ khởi đầu. Ở điểm chấm dứt đó, một cái ǵ sẽ xảy đến. Một cuộc sống mới xuất hiện. Từ khởi điểm nầy, chúng ta có thể đi đến bất cứ nơi nào. Cuộc sống chúng ta mở toang ra trong mọi hướng.
Thị Giới dịch
(từ Each Moment Is The Universe)