VU LAN, NGHĨ VỀ T̀NH MẪU TỬ
Huỳnh Kim Quang
Trên thế gian này, dường như không ai và không một ngôi trường nào dạy làm sao để người ta có t́nh yêu thương cha mẹ và con cái. Giống như không ai dạy con người làm sao biết hít thở không khí để sống, t́nh yêu thương cha mẹ và con cái có trong bản chất con người, mà đạo Phật gọi là “câu sinh,” tức sinh ra cùng một lần với sự có mặt của con người.
Người mẹ khi mang thai con là một chọn lựa quan trọng nhất trong đời. Người mẹ ấy biết rằng từ nay trong cuộc đời bà lại có thêm một mảnh đời khác, nhưng thực sự không khác tí nào cả, gắn bó keo sơn đến hơi thở cuối cùng của bà. Khi ư thức điều đó, cũng có nghĩa là người mẹ chấp nhận một thứ bản ngă, một thân xác thứ hai ngay trong chính con người ḿnh. Đứa con là sự sống của người mẹ trong cả hai b́nh diện tinh thần và thể chất.
Như vậy người mẹ có phải chia bớt phần bản ngă và thể chất của bà cho đứa con? Nếu có th́ người mẹ đă mất mát một phần bản ngă và thể chất. Nếu không th́ đứa con không là một phần trong đời sống của người mẹ. Về mặt thể chất, vật chất th́ dễ thấy cho nên, ai nấy đều biết rơ là người mẹ từ lúc mang thai cho đến khi sanh con và nuôi dưỡng con khôn lớn nên người đă tiêu hao thân xác rất nhiều. Về mặt tinh thần th́ khó thấy, nhưng tất nhiên không phải là hoàn toàn không thấy được. Xem đứa con như một phần đời của ḿnh, tức là người mẹ dành một chỗ đứng quan trọng trong tinh thần cho con. Hay nói cách khác, đứa con là một phần bản ngă của người mẹ, người mẹ chia một phần bản ngă cho con. Cái phần bản ngă của đứa con trong người mẹ đó thật sự không thể lấy thước để đo được là bao lớn. Bởi v́ chỗ đứng tinh thần không h́nh tướng, cho nên, nó cũng là tất cả cái bản ngă của người mẹ.
Cũng từ đó, người ta mới hiểu được phần nào lư do tại sao tục ngữ Việt Nam có câu rằng, “Nuôi con trăm tuổi, mẹ lo hết chín mươi chín năm.” Và cũng v́ lẽ đó, người ta mới thấy rằng tại sao trong đời sống hằng ngày lúc nào người mẹ cũng nghĩ tới, cũng lo cho con trước, rồi mới nghĩ, mới lo cho ḿnh sau, mà có khi c̣n quên cả lo cho ḿnh nữa.
Cái cảm giác kỳ diệu khi mang thai con nơi người mẹ không một người nào khác trên thế gian này, kể cả người cha, có thể cảm nhận được một cách trọn vẹn và thấu đáo. Trong cơ thể, trong tinh thần, trong tâm thức, trong cảm quan của người mẹ mỗi ngày mỗi hiển lộ dần h́nh ảnh của đứa con trong đời ḿnh, mà bào thai càng lớn th́ cảm thức đó càng lớn theo, càng thâm thiết hơn, càng nồng nàn hơn. Cho đến khi đứa con chào đời, cái cảm thức rằng đó là mảnh đời thịt da máu huyết của ḿnh, không những không thay đổi mà c̣n tăng trưởng hơn, v́ cái mảnh đời đó đang sờ sờ trước mặt, có thể bồng bế, nâng niu, hôn hít cả ngày. Đó cũng là lư do tại sao, những người làm cha mẹ hay có cái cảm nghĩ con ḿnh vẫn c̣n bé bỏng, dù nó đă khôn lớn trưởng thành. Và đó cũng là lư do tại sao cha mẹ nghĩ rằng ḿnh có quyền trong những quyết định trọng đại đối với cuộc đời của con cái.
Những người con chỉ ư thức và cảm nhận được t́nh yêu thương của cha mẹ, đặc biệt đối với mẹ, khi đă sinh ra đời, đă đến tuổi ư thức và hiểu biết. Khi đứa con cảm nhận được t́nh yêu thương của mẹ th́ lúc nó đă là một mảnh đời riêng biệt đối với người mẹ. Cho nên, t́nh thương yêu của con cái đối với mẹ không thâm thiết, không mặn nồng, không sâu sắc như người mẹ thương yêu con. Và cũng v́ vậy, thường là khi con cái thành gia thất, rồi trải qua kinh nghiệm làm mẹ, làm cha mới thâm cảm được thế nào là t́nh yêu thương ruột thịt, máu huyết không phân ly của người mẹ, người cha. Nhưng, có khi biết được th́ đă muộn, bởi v́ có thể lúc đó cha mẹ đă khuất núi!
Các loài chúng sinh khác, mà dễ thấy như loài thú vật, cũng có những cảm nhận về mối yêu thương gắn bó bất khả phân giữa mẹ con, nhưng v́ chúng không có một nền văn hóa, đạo đức và luân lư phát triển đến cao độ như loài người nên chỉ nằm ở b́nh diện bản năng.
Thể hiện t́nh yêu thương của cha mẹ và con cái, v́ vậy, là bản sắc văn hóa, đạo đức và luân lư đặc thù của loài người từ ngàn xưa đến ngày nay.
Đạo Phật khi nêu cao tinh thần hiếu hạnh cũng tức là bảo vệ và phát huy nếp sống văn hóa, đạo đức và luân lư cao đẹp của con người.
Có điều đặc biệt nơi tinh thần hiếu hạnh của Đạo Phật là ngoài việc thể hiện hiếu hạnh đối với cha mẹ về mặt vật chất trong đời này c̣n nhắm đến một đời sống cao thượng hơn ở thế giới tâm linh và trong nhiều đời nhiều kiếp chứ không chỉ quanh quẩn trong lănh vực vật chất, thể xác và ở đời này. Những báo đáp thâm ân cha mẹ của con cái về mặt vật chất không phải là hành trang mà cha mẹ có thể mang theo lâu dài trên lộ tŕnh luân hồi sinh tử. Khi nhắm mắt xuôi tay, tất cả những tiền tài, của cải, giàu sang, danh vọng đều bỏ lại, duy chỉ có nghiệp lực là mang theo. Dĩ nhiên, nói như vậy, không có nghĩa là con cái không cần phải báo đáp thâm ân cha mẹ về mặt vật chất trong đời này, nhưng chừng ấy không, chưa đủ.
Đó là ư nghĩa tích cực của tinh thần hiếu hạnh trong Đạo Phật. T́nh thương yêu của cha mẹ và con cái dù thiêng liêng và cao cả đến đâu cũng chỉ xây dựng trên nền tảng t́nh cảm thế gian, có nghĩa là vẫn c̣n bị trói buộc trong ṿng xoáy của vô minh điên đảo để rồi cuối cùng vẫn phải chịu trôi lăn trong sinh tử luân hồi. Thực hiện hiếu hạnh theo tinh thần Đạo Phật là hướng về con đường giải thoát tận gốc những triền phược và khổ lụy. Đây chính là mục tiêu cao nhất mà tinh thần hiếu hạnh trong Đạo Phật muốn nhắm đến.
Mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái là mối nhân duyên vừa vi tế, vừa phức tạp đến khó hiểu đối với con mắt của người b́nh phàm. Nhiều bậc cha mẹ ăn ở hiền đức mà sanh con ngỗ nghịch, bất hiếu. Ngược lại, nhiều cha mẹ ăn ở bất nhân, thất đức mà có con hiền lương, hiếu thảo. V́ vậy, nhân duyên làm cha mẹ và con cái với nhau không thể tính trong một đời này mà phải kết nối từ nhiều đời trước. Có khi đó là thiện duyên, phước báo. Có khi đó là ác nghiệp, oan gia. Cứ xem cái gương lịch sử của Ngài Đại Mục Kiền Liên, là một trong mười vị đại đệ tử xuất sắc nhất của đức Phật, th́ biết. Mẹ Ngài Mục Kiền Liên có tâm lượng hẹp ḥi, bủn xỉn, keo kiệt, mà c̣n ác nữa, nên khi chết mới đọa làm loài ngạ quỷ đói khát khổ sở vô cùng, vậy mà có người con tu hành chứng đắc Thánh Quả A La Hán với thần thông đệ nhất. C̣n hàng cư sĩ tại gia thời đức Phật th́ có Vua Tần Bà Sa La và Hoàng Hậu Vi Đề Hi là vị minh quân nhân từ đức độ trị v́ nước Ma Kiệt Đà. Ấy vậy mà, nhà vua và hoàng hậu lại sanh ra người con là A Xà Thế ngỗ nghịch giết cha để soán ngôi, lại c̣n đày mẹ vào lănh cung tăm tối cho đến chết. Oan nghiệt biết chừng nào!
Tuy nhiên, nếu xét trên b́nh diện nhân quả và nghiệp báo mà đức Phật đă dạy th́ phước hay họa, thiện hay ác mà chúng ta thọ nhận trong đời này đều là những ǵ do chính chúng ta tạo ra trong quá khứ, một hay nhiều đời. Cũng vậy, lấy đó làm gương để thấy rằng tương lai đời sau của chúng ta khổ hay lạc, phước hay họa là tùy thuộc hoàn toàn vào những ǵ mà chúng ta tạo ra trong đời này. Nếu hiểu và đem cái hiểu đó áp dụng triệt để vào đời sống hàng ngày th́ người học Phật sẽ bớt đi, hay không c̣n cảm thấy khổ sở, đau đớn, bi quan, tuyệt vọng nữa khi con cái ḿnh đối xử tệ bạc. Cho nên, các bậc cổ đức có nói rằng “Bồ Tát sợ nhân, chúng sinh sợ quả.” Người học Phật đúng ra phải là người sợ ngay lúc tạo nhân chứ không ngồi đó mà sợ khi quả báo tới.
Nếu đă biết sợ nhân th́ phải rất thận trọng khi lập gia đ́nh và có con. Phải suy nghĩ một cách thấu đáo rằng có con không phải là việc đơn giản và tầm thường. Cái không đơn giản và không tầm thường không chỉ ở chỗ hoàn cảnh tài chánh và sinh hoạt gia đ́nh, mà c̣n ở giá trị đích thực và cao quư khi sanh ra đời một đứa con, một con người, một chúng sinh, hay cao xa hơn chính là một vị Phật đương lai. Nuôi dưỡng một đứa con từ lúc c̣n trong bào thai đến khi khôn lớn nên người là một công việc trọng đại và vô cùng khó khăn, mà bậc cha mẹ phải để tâm từng ly từng tí, từng ngày từng giờ, từng miếng ăn thức uống đến cách giáo dục bằng lời nói, bằng cử chỉ sao cho phù hợp theo từng tuổi tác lớn khôn của con cái. Một người Phật tử với tư cách là cha là mẹ mà có thể dạy được con ḿnh trở thành một người con hiếu thảo, một người công dân hữu ích cho đất nước, cho xă hội đă là điều vô cùng quư giá. Huống chi, cha mẹ có thể dạy con phát tâm Bồ Đề hướng đến con đường cao rộng của chư Phật đi, không phải là đang tạo phước cho muôn loại chúng sinh đó sao?
Với ḷng thương yêu con mênh mông không bờ bến th́ cha mẹ nào mà không cầu mong được như vậy! Nhưng được hay không lại là một chuyện khác. Được hay không là tùy thuộc vào phước báo của cha mẹ và chính con cái, vào bối cảnh gia đ́nh, trường học và xă hội, vào phương pháp và sức nỗ lực tới đâu của những bậc làm cha mẹ trong việc giáo dục con, v.v…
T́nh yêu thương của cha mẹ một khi đă trang trải cho con th́ không nghĩ đến chuyện con cái trả ơn, giống như nước trên nguồn chảy xuống th́ không nghĩ đến chuyện nước chảy ngược về nguồn. Người làm cha mẹ vui nhất là thấy và biết rơ rằng ḿnh đă làm tṛn phận sự, đă rót hết t́nh yêu thương cho con cái không giữ lại điều ǵ, là chứng kiến sự trưởng thành thực sự của con cái. Nhưng, khổ nỗi, trong mắt của cha mẹ, con cái lúc nào cũng bé bỏng, thơ dại, cho nên, phải lo lắng cho nó suốt đời. Hết lo cho con rồi lại lo cho cháu, chắt. Dĩ nhiên, ở một khía cạnh nhận định nào đó, sự lo lắng của cha mẹ sau khi con cái thành gia thất cho thấy ba nhược điểm. Một là, cha mẹ chưa tin tưởng thật sự vào sự trưởng thành độc lập của con. Hai là, cha mẹ chưa tin tưởng thật sự vào sự nuôi dưỡng và giáo dục của chính ḿnh đối với con cái, để cứ luôn luôn nghĩ rằng nó chưa thể tự lập, chưa thể tự quyết định, chưa tự đứng vững, chưa tự xây dựng cuộc sống cho riêng nó. Ba là, khiến cho con cái có tâm ỷ lại và lệ thuộc vào cha mẹ, trong khi đă đến lúc nó phải tự đứng lên gánh lấy trách nhiệm để kiến lập cuộc đời riêng tư. Điều hiển nhiên là nói như vậy không có nghĩa cho rằng tới lúc nào đó, trong đời, cha mẹ và con cái phải vạch rơ lằn ranh, phải đoạn tuyệt tương quan, phải xoay lưng nhau mà sống, không c̣n liên hệ gí, giống như chim rừng, cá biển. Tuyệt đối không phải thế! T́nh yêu thương của cha mẹ và con cái nằm trong máu huyết, trong tim óc, trong hơi thở, trong sự sống của nhau, làm sao có thể cắt đứt?
Cắt đứt th́ không thể, nhưng cách thể hiện ḷng yêu thương của cha mẹ và con cái trong đời sống của thời đại ngày nay không giống như ngày xưa, ngay cả tại những nước có truyền thống bảo vệ hiếu hạnh rất nghiêm túc tại Á Châu như Việt Nam, Trung Quốc, Nhật Bản, v.v…
Ngày nay, cha mẹ không muốn để cho con cái phải bận tâm lo lắng quá nhiều hay phải chịu gánh nặng trách nhiệm chăm sóc lúc phụ mẫu về già, nên đă có kế hoạch từ những năm tháng c̣n làm việc để tiết kiệm tiền bạc, mua bảo hiểm, lập trương mục hưu trí, v.v… Cho đến khi về già th́ cha mẹ có thể dùng số tiền đó để tự nuôi thân, hoặc có vào viện dưỡng lăo th́ cũng không phải nhờ vả quá nhiều đến con cái. Các chính phủ đă từ lâu giúp đỡ và khuyến khích người lao động thực hiện các chương tŕnh phúc lợi xă hội và hưu trí như vậy.
Con cái dù có hiếu cũng không thể cưỡng lại những ràng buộc, chi phối, giới hạn của cuộc sống hàng ngày và sinh hoạt vốn có của xă hội để có thể thực hiện hiếu hạnh một cách đầy đủ giống như ngày xưa. Một ngày làm việc từ tám tiếng đồng hồ trở lên, suốt năm hoặc sáu ngày một tuần, cuối tuần th́ phải lo cho gia đ́nh vợ chồng con cái, c̣n th́ giờ đâu để chăm sóc cho cha mẹ già, đặc biệt cha mẹ già bệnh tật. Cho nên, đưa cha mẹ già vào viện dưỡng lăo là điều khó tránh khỏi. Nếu thật sự v́ hoàn cảnh không thể xoay xở của con cái th́ cha mẹ nào cũng vui vẻ và thông cảm. Nhưng điều quan trọng là tấm ḷng, là t́nh thương yêu kính trọng cha mẹ của con cái có c̣n nguyên vẹn hay không. Không có th́ giờ để trực tiếp chăm sóc cho cha mẹ là một chuyện, có để tâm lo lắng, suy nghĩ, quan tâm, tới lui thăm lom và an ủi cha mẹ hay không là chuyện khác. Điều cha mẹ già cần nơi con cái chính là chuyện sau này đó, tức là sự quan tâm, thăm nom, an ủi và có mặt thường xuyên của con cái. Có vào viện dưỡng lăo rồi mới thấy điều đó nó quan trọng, nó cần thiết đối với những người già như thế nào! Tội nghiệp biết bao!
Nói đi rồi cũng nên nói lại, rằng là người con Phật th́ phải sớm biết điều đó ắt xảy ra, v́ đó là quy luật sinh, già, bệnh, và chết. Người con Phật cần học cách và tự tu tập như thế nào để đến khi ḿnh ở tuổi già, sống trong viện dưỡng lăo một ḿnh, nằm trên giường bệnh, hoặc trước lúc lâm chung vẫn có thể giữ được tâm b́nh khí ḥa, hay cao hơn nữa là an nhiên tự tại. Làm được như vậy th́ đúng là không uổng công đức Phật suốt gần năm mươi năm một ḿnh với ba y và b́nh bát vân du khắp lưu vực Sông Hằng để đem giáo pháp cứu khổ mà cảm hóa chúng sinh.
(Tưởng niệm mùa Vu Lan, Phật Lịch 2554)